Van den Brink was predikant, is nu hoogleraar Theologie en wetenschap aan de Vrije Universiteit en schreef onder meer een boek over schepping en evolutie. Zes jaar geleden nam hij het initiatief voor de Bijbel die het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap op 8 november presenteerde: de NBV21 Bijbel met bijdragen over geloof, cultuur en wetenschap. ‘We waren bezig met een onderzoeksproject op het gebied van geloof en wetenschap’, vertelt Van den Brink me op zijn werkkamer. ‘Bij het indienen van onze aanvraag kregen we als extra optie om iets te bedenken over “geloof en wetenschap” voor een breder publiek. Toen bedachten we deze Bijbel omdat het wereld- en mensbeelden in de Oudheid vaak heel anders zijn dan de vandaag gangbare.’
Vaak wordt gedacht dat er spanning zit tussen ‘geloof’ en ‘wetenschap’. Ben jij een aanhanger van de gedachte van boedelscheiding: dat geloof en wetenschap niets met elkaar te maken hebben?
‘Spanning is er, maar ik geloof niet in boedelscheiding. Wel is het zinnig om geloof en wetenschap van elkaar te onderscheiden. Ze zijn verschillend, maar ze raken elkaar ook. De verhouding tussen beide is veelvormig en complex. Ik ben dus ook niet van het ‘conflictmodel’, dat ze per definitie elkaar bijten.’
Dat denken veel mensen juist wél.
‘Inderdaad. Ook christenen. Ze spelen dan geloof uit tegen de wetenschap. En het omgekeerde gebeurt in onze geseculariseerde samenleving. Daar wordt vaak gezegd: “Omdat we de wetenschap serieus nemen, kunnen we het geloof niet meer serieus nemen.” Dan heet de Bijbel achterhaald. Precies dat frame willen we met deze Bijbel doorbreken. Daar zijn goede argumenten voor, want de geschiedenis laat zien dat er positieve verhoudingen mogelijk zijn tussen geloof en wetenschap en dat de Bijbel op allerlei manieren wetenschapsbeoefening gestimuleerd heeft.’
Heb jij ook zelf geworsteld met die spanning tussen jouw christelijk geloof en de moderne wetenschap?
‘Jazeker, want er is een groot verschil tussen wat we nu weten en wat mensen in de tijd van de Bijbel wisten. Dat riep vragen op, ook bij mij. Maar ik ben mijn geloof nooit kwijtgeraakt, want de “aanspraak” van de Bijbel raakt uiteindelijk het hart. En dat is iets anders dan vaak wat meer rationele vragen die opkomen als je de Bijbel leest. Die zijn ook belangrijk, maar die komen toch op het tweede plan. Bijvoorbeeld hoe het zit met schepping en evolutie: daar kun je mee zitten, terwijl je tegelijk zegt: “De Bijbel raakt me op een fundamenteel niveau en brengt me in contact met God.” Op die manier hoeft de spanning niet te leiden tot verlies van je geloof.’
Wat is deze ‘wetenschapsbijbel’? Een wetenschappelijk verantwoorde Bijbel?
‘Nee, veel breder. Daarom heet hij Bijbel met bijdragen over geloof, cultuur en wetenschap. Niet alleen wetenschappelijke denkbeelden waren vroeger anders dan nu, dat geldt ook voor culturele ideeën, bijvoorbeeld over de toelaatbaarheid van geweld. Ook geloofsvoorstellingen zijn nu deels anders dan in de tijd waarin de Bijbelboeken werden geschreven. Denk bijvoorbeeld aan de offercultus die ons totaal vreemd is geworden.
Deze Bijbel helpt mensen die zich afvragen hoe ze die oude Bijbel kunnen verbinden met eigentijdse vraagstukken als, om maar iets te noemen, klimaatverandering. Daarover schrijft Eva van Urk-Coster, één van de zestig wetenschappers die aan deze Bijbel hebben meegewerkt. Zij laat zien hoe de Bijbel te betrekken valt op hoe we met klimaat en natuur horen om te gaan.’
Maar klimaat en natuur zijn toch moderne begrippen?
‘Ook al zijn de begrippen modern, waar het om gaat is van alle tijden. De mens wordt volgens de Bijbel geroepen om de aarde in cultuur te brengen, haar bebouwbaar te maken en te onderhouden. Dat doen we niet als we de aarde twee of drie graden laten opwarmen. Allerlei taken die God volgens de Bijbel aan de mens toevertrouwt kunnen we alleen uitvoeren als we zorgvuldig met natuur en klimaat omgaan. En daarin hebben we gefaald, ook als Bijbellezers en als christenen. We besteden in deze Bijbel daarom ook aandacht aan het Jubeljaar (Leviticus 25). Dan moest land rust krijgen om daarna weer vrucht te kunnen opleveren, schulden moesten worden kwijtgescholden en slaven worden vrijgelaten. Dat zijn aanwijzingen hoe je anders om kunt gaan met economie en natuur dan wij gewend zijn.’
Stel je voor dat we tegen de boeren nu zeggen: ‘Je mag eens in de zeven jaar niks zaaien en vertrouw erop dat het dan goed komt.’
‘Maar zó gaan we daar niet mee om in deze Bijbel. Dat zou te veel één-op-een zijn en miskent wat we de “hermeneutische kloof” noemen. We vragen wel: wat wil het zeggen dat dit voorschrift toen gegeven werd? En als je dat doortrekt naar vandaag: wat zijn dan vandaag zinnige tegenbewegingen tegen de voortdurend doordraaiende productie en consumptie?’
Welk artikel in deze Bijbel had jij graag eerder in je leven willen lezen?
‘Verschillende. Bijvoorbeeld het artikel over de ziel. Dat is een term uit de Oudheid, die het christendom overnam. De kerk gebruikt het woord “ziel” nog steeds, maar wetenschappers vragen zich af wat je je daarbij dan moet voorstellen. Want, zeggen ze, “dood is dood” en “de geest is een epifenomeen”, een nevenverschijnsel dat ter herleiden is tot hersenactiviteit. Daarom hebben we een wetenschapper die gepromoveerd is op de ziel, Martine Oldhoff, gevraagd te beschrijven wat de Bijbel over de ziel zegt en hoe je de ziel vandaag zou kunnen zien. En Guus Labooy schrijft over Lichaam en geest. Hij gaat in op de vraag of de geest van een mens wel of niet een zelfstandig iets is. Hij laat zien dat zowel het populaire materialisme (er bestaat alleen materie) als het dualisme (de mens heeft een ziel die in principe los staat van zijn lichaam) Bijbels gezien problematisch is. In de Bijbel vormen lichaam en ziel een onderling nauw verbonden twee-eenheid. Onze geest bezielt ons lichaam – zoals Christus de gemeente bezielt, zegt Labooy er dan fraai bij. Zo’n visie helpt om recht te doen aan het mysterie dat het mens-zijn in zijn gevarieerdheid uiteindelijk is.’
Professor Hanneke Schaap-Jonker schrijft in deze Bijbeleditie over het zelfbeeld van mensen. Kunnen we uit de Bijbel iets leren over zo’n hedendaags psychologisch onderwerp?
‘Haar bijdrage is één van de vele pareltjes in deze uitgave. Schaap weet als klinisch psycholoog en theoloog hoe belangrijk een gezond zelfbeeld is. Ze geeft aan hoe gemakkelijk ons zelfbeeld door de nadruk op zelfontplooiing en autonomie, op eigen vermogens en prestaties, uit het lood raakt. Ze laat daartegenover zien hoe de Bijbel ons oproept onze identiteit en zelfbeeld niet te baseren op wat we doen of op oordelen van onszelf of anderen, maar op wie we in het licht van Christus mogen zijn. Als we onszelf aanvaarden, inclusief onze tekorten, geeft dat een enorme ontspanning.’
Wat is volgens jou het belang van deze uitgave?
‘Dat die de lezers helpt om de Bijbel te verbinden met deze tijd. Klassieke Bijbellezers als christenen en joden, maar ook mensen die rondlopen met allerlei scepsis en kritische vragen over de Bijbel.’
Interview en tekst: Peter Siebe (persvoorlichter NBG)
Lees het vervolg van dit interview in deel 2. Daarin spreekt Peter Siebe met Gijsbert van den Brink over dino’s, Adam en Eva, en over de Bijbel in de samenleving: